قیصر بن ابوالقاسم تعاسیفتَعاسیف، قیصربن ابوالقاسم، ملقب به عَلَم الدین و قیصر تعاسیف، ریاضیدان ، مهندس ، منجم و فقیه حنفی مصری است. ۱ - مشخصاتدر حدود ۵۷۴ در اَسفون/ اَصفون در مصر علیا متولد شد. کنیه او را ابوالمعالی یا ابوالمعانی نوشته اند. [۱]
جعفربن ثعلب ادفوی، الطالع السعید: الجامع اسماء نجباءالصعید، ج۱، ص۴۶۹، چاپ سعد محمدحسن، مصر ۱۹۶۶.
او از محمدبن محمد بن مبارک انباری، محمدبن یوسف غزنوی و شریف عبدالمطلب هاشمی حدیث شنید و در مصر و دمشق روایت کرد، [۲]
جعفربن ثعلب ادفوی، الطالع السعید: الجامع اسماء نجباءالصعید، ج۱، ص۴۶۹ـ۴۷۰، چاپ سعد محمدحسن، مصر ۱۹۶۶.
ولی شهرت وی به دلیل مهارتش در ریاضیات و علم الحیل ( مکانیک ) بوده است. [۳]
جعفربن ثعلب ادفوی، الطالع السعید: الجامع اسماء نجباءالصعید، ج۱، ص۴۶۹، چاپ سعد محمدحسن، مصر ۱۹۶۶.
در علم الحیل، او را ادامه دهنده راه بدیع الزمان جزری و عبدالرحمان خازنی دانسته اند. [۴]
حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ج۱، ص۱۲۸، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.
تحصیل اولیه تعاسیف در مصر و سپس در دمشق بود. ابن خَلَّکان به نقل از خود تعاسیف آورده است که او چون مشتاق تحصیل نزد کمال الدین بن یونس بود، به موصل رفت و نزد وی بویژه موسیقی آموخت. [۵]
ابن خلکان، ج۵، ص۳۱۵ـ ۳۱۶.
تعاسیف به خدمت ایوبیان در آمد. ۲ - علمیت در ریاضینوشتهاند که فردریک دوم (حک: ۱۱۹۴ـ۱۲۵۰)، «امپراتور فرنگ» که ریاضیدان نیز بود، برای آزمودن علمای دستگاه ملک کامل اول ایوبی مسائل مختلفی نزد کامل فرستاد، و او حل مسائل را از جمله به تعاسیف محول کرد. [۶]
ابن واصل، تاریخ ایوبیان، ج۱، ص۲۶۲، مصحح: حنین محمد ربیع، ترجمه پرویز اتابکی، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۷]
احمدبن علی مقریزی، السلوک لمعرفه دول الملوک، ج۱، ص۳۵۴، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۸]
جعفربن ثعلب ادفوی، الطالع السعید: الجامع اسماء نجباءالصعید، ج۱، ص۴۷۰، چاپ سعد محمدحسن، مصر ۱۹۶۶.
تعاسیف به دربار مظفر دوم تقی الدین محمودبن ملک منصور، حاکم ایوبی حماه (حک: ۶۲۶ـ۶۴۲) که حامی اهل علم و ادب بود، وارد شد و بر نهر عاصی چندین چرخاب (ناعوره) و آبراه هایی بنا کرد، [۹]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج۳، ص۱۷۳، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).
ولی روشن نیست که در این زمینه نوآوری کرده باشد. [۱۰]
جورج سارتون، مقدمه بر تاریخ علم، ج۲، بخش ۲، ص۱۷۹۸، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۷ ش.
۳ - ساختن کره سماویهمچنین برای تقی الدین محمود کُره ای سماوی ساخت و وضع کواکب را بر آن رسم کرد. [۱۱]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج۳، ص۱۷۳، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).
این کُره اکنون در موزه کاپودیمونته ناپل نگهداری می‌شود و بر آن نام قیصربن ابوالقاسم و سال ۶۲۳ به خط کوفی حک شده است. از لحاظ قدمت این کره را دومین کره سماوی باقی‌مانده از دوره اسلامی ، پس از کره ای که در بَلَنسیه اندلس ، ظاهراً در قرن ششم، ساخته شده است، می دانند. [۱۲]
استیونسون، ج۱، ص۲۸ـ ۲۹.
تعاسیف در همین دوره در مدرسه نوریه دمشق به تدریس پرداخت. [۱۳]
جعفربن ثعلب ادفوی، الطالع السعید: الجامع اسماء نجباءالصعید، ج۱، ص۴۷۰، چاپ سعد محمدحسن، مصر ۱۹۶۶.
۴ - مکاتبات با خواجه نصیرالدین طوسیتعاسیف با خواجه نصیرالدین طوسی مکاتباتی در باره رساله شافیه وی داشت که دو نامه او در باره اصل موضوع توازی و جوابهای خواجه نصیرالدین به آن‌ها در نسخه های متعدد موجود است. [۱۴]
ماتویفسکایا و روزنفلد، ج۲، ص۳۸۰.
[۱۵]
سزگین، ج۵، ص۱۱۱.
[۱۶]
بروکلمان، ج۱، ص۶۲۵.
[۱۷]
احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۳۶۳، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ ش.
این نامه‌ها در الرسائل خواجه نصیرالدین طوسی (چاپ حیدرآباد دکن)، بعد از رساله شافیه ، چاپ شده است. محمدتقی مدرّس رضوی متن نامه های تعاسیف و پاسخهای خواجه نصیرالدین طوسی را در ۱۳۷۰ ش در تهران چاپ کرده است. [۱۸]
محمدتقی مدرّس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ج۱، ص۳۷۲ـ۳۷۹، تهران ۱۳۷۰ ش.
این نامه‌ها به انگلیسی نیز ترجمه شده اند. [۱۹]
سزگین، ج۵، ص۱۱۱.
[۲۰]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۳۱۱ـ۳۱۲، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۲۱]
جلال الدین همائی، خیامی نامه، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۶، ج ۱، تهران ۱۳۴۶ ش.
۵ - شاگردانابن ابی اُصَیبِعه، معاصر تعاسیف، چند بار در عیون الانباء از وی نقل قول کرده است. [۲۲]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۵۲۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۲۳]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۵۵۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۲۴]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۷۴۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
علی بن خلیفه، عموی ابن ابی اصیبعه، در نجوم شاگرد تعاسیف بوده است. [۲۵]
جلال الدین همائی، خیامی نامه، ج۱، ص۷۴۰، ج ۱، تهران ۱۳۴۶ ش.
[۲۶]
سوتر، ج۱، ص۱۳۵.
۶ - درگذشتتعاسیف در ۶۴۹ در دمشق وفات یافت و همان‌جا دفن شد. [۲۷]
ابن ابی الوفا، الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیه، ج۱، ص۴۱۵، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۲۸]
ابن خلکان، ج۵، ص۳۱۸.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵). (۲) ابن ابی الوفا، الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیه، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲. (۳) ابن خلّکان. (۴) ابن واصل، تاریخ ایوبیان، مصحح: حنین محمد ربیع، ترجمه پرویز اتابکی، تهران ۱۳۶۹ ش. (۵) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا). (۶) جعفربن ثعلب ادفوی، الطالع السعید: الجامع اسماء نجباءالصعید، چاپ سعد محمدحسن، مصر ۱۹۶۶. (۷) جورج سارتون، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۷ ش. (۸) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش. (۹) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ ش. (۱۰) محمدتقی مدرّس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران ۱۳۷۰ ش. (۱۱) احمدبن علی مقریزی، السلوک لمعرفه دول الملوک، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۱۲) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش. (۱۳) جلال الدین همائی، خیامی نامه، ج ۱، تهران ۱۳۴۶ ش. (۱۴) ماتویفسکایا و روزنفلد. (۱۵) سزگین. (۱۶) بروکلمان. (۱۷) استیونسون. (۱۸) سوتر. ۸ - پانویس
۹ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تَعاسیف»، شماره۳۶۱۲. علمای قرن ششم |